Bodzentyn był jednym z miast, gdzie w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. rozpoczęło się Powstanie Styczniowe. Atak na garnizon rosyjski w Bodzentynie zaskoczył Rosjan. Uczestniczył w nim odział braci Ignacego, Jana i Józefa Dawidowiczów przybyły z Suchedniowa oraz miejscowi spiskowcy, wśród nich mieszczanie: Stefan Bogdański, Kazimierz Szermentowski, Stanisław Zygadlewicz, wspierani przez duchownych. Rosjanie po podpaleniu miasta wycofali się w stronę Kielc. Również powstańcy opuścili Bodzentyn i podążyli w stronę Wąchocka. Kierownictwo ruchu w tej części Królestwa objął Marian Langiewicz – naczelnik wojskowy województwa sandomierskiego.
W końcu marca, po bitwie pod Grochowiskami, w lasy świętokrzyskie powrócił oddział Dionizego Czachowskiego, który został mianowany naczelnikiem wojskowym województwa sandomierskiego. Obozował on kilka dni w rejonie wsi Dębno-Wola Szczygiełkowa.
W październiku 1863 r. w rejonie Świętego Krzyża rozpoczęły działalność zgrupowania dowodzone przez naczelnika oddziałów powstańczych województwa sandomierskiego i krakowskiego gen. Józefa Hauke-Bosaka. 22 stycznia 1864 r. w rocznicę wybuchu powstania na bodzentyńskim rynku odbył się przegląd oddziałów narodowej armii. Pod dowództwem gen. Hauke-Bosaka zgromadziło się blisko 5 tys. żołnierzy. Do ostatnich walk w tej okolicy doszło w kwietniu 1864 r. w okolicach Siekierna, Klonowa i pod Bronkowicami, gdzie działały oddziały Andrzeja Denisewicza, Józefa Waltera i Józefa Szemiota.
W krajobrazie kulturowym Bodzentyna widoczne są miejsca upamiętniające postaci Powstania Styczniowego. Na cmentarzu parafialnym przypomina o nich symboliczna mogiła. Zorganizowane przez miejscowe Koło Polskiej Macierzy Szkolnej obchody 196. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3-go Maja połączono z poświęceniem powstańczego pomnika. 6 maja 1917 r. po uroczystym nabożeństwie w miejscowym kościele zgromadzeni przy dźwiękach orkiestry udali się na miejscowy cmentarz. Pochód zatrzymał się przy mogile powstańców, na której postawiono krzyż i płytę z napisem: „Poległym za wolność w r. 1863 – Rodacy, dnia 6-go maja 1917 r.” Przy niej odczytano listę powstańców poległych w okolicach Bodzentyna i spoczywających na tutejszym cmentarzu. W 1927 r. wskutek złego stanu mogiły przeprowadzono prace remontowe. Zmieniono cokół pod krzyż i płytę. Obecnie widnieje na niej napis: „Bohaterom poległym za Ojczyznę 1863 r.” Krzyż i płytę z terenu cmentarza wyodrębniono ogrodzeniem z kamiennych słupków i żeliwnych rur. Przed kilku laty z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Bodzentyna wykonano częściową renowację obiektu.
Na północnym stoku wzgórza cmentarnego znajduje się krzyż upamiętniający stracenie przez Rosjan w tym miejscu 11 czerwca 1864 r. Stanisława Zygadlewicza. Pochowano go w miejscu egzekucji, kilkanaście lat później ekshumowano i przeniesiono na cmentarz parafialny do grobu rodzinnego, gdzie spoczął obok ojca Walentego, uczestnika Powstania Listopadowego. Przy krzyżu umieszczono dwie tablice. Jedną poświęcono Karolowi Zygadlewiczowi, który jak głosi napis miał być powieszony w tym miejscu przez kozaków 14 września 1863 r. Karol był młodszym bratem Stanisława, zmarł we wrześniu 1863 r., być może w wyniku odniesionych ran. Informacja o jego straceniu nie znajduje potwierdzenia w dokumentach. Druga tablica upamiętniająca Stanisława Zygadlewicza została odsłonięta w 2016 r. z inicjatywy uczniów Gimnazjum im. Stanisława Staszica w Suchedniowie.
W 2007 r. na pomniku nagrobnym Walentego Zygadlewicza, odsłonięto i poświęcono granitową tablicę upamiętniającą jego syna Stanisława. Umieszczono na niej u góry znak pieczęci Rządu Narodowego i rytą inskrypcję: „Stanisław Zygadlewicz 1836 – 1864 Bohater powstania styczniowego 1863 r. stracony w Bodzentynie 11 czerwca 1864 r. W hołdzie prawnuki Stanisława: Wacław Kononow – żołnierz AK Danuta Oleksiewicz oraz społeczeństwo Bodzentyna”.
W styczniu 2013 r. podczas XX Marszu Szlakiem Powstańców 1863 r. obok budynku tzw. organistówki odsłonięto tablicę upamiętniającą 150. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Takie same tablice zostały odsłonięte w Szydłowie, Suchedniowie i Wąchocku. Po zakończeniu rewitalizacji Rynku Górnego tablicę przeniesiono i umieszczono na budynku Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej im. Adeli Nawrot. W 2014 r. w czasie XXI Marszu Szlakiem Powstańców 1863 r. dokonano jej powtórnego odsłonięcia. W 153. rocznicę wybuchu powstania poświęcono odlew żeliwnego orła umieszczonego nad tablicą.
Z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości w 2018 r. upamiętniono 5 osób poprzez posadzenie dębów pamięci na skwerze wolności przy szkole podstawowej w Bodzentynie. Wśród nich był Kazimierz Szermentowski brat artysty malarza Józefa Szermentowskiego.
Pamięć o Powstaniu Styczniowym w Bodzentynie od wielu lat przejawia się w różnych działaniach. Jest ona utrwalana poprzez publikacje, przypominanie postaci z czasów powstania. Miasto Bodzentyn od wielu lat jest współorganizatorem Marszów Szlakiem Powstańców 1863 r. Uczestniczą w nich władze samorządowe, młodzież szkolna, mieszkańcy, organizacje strzeleckie, harcerze, grupy rekonstrukcyjne, członkowie stowarzyszeń. Wśród nich od 2011 r. przedstawiciele Stowarzyszenia Siekierno Nasza Ojczyzna.
Dr hab. prof. UJK Urszula Oettingen
Prezes
Stowarzyszenia Siekierno Nasza Ojczyzna
Fot. Urszula i Mirosław Oettingen